Twee hoogleraren over onze digitale toekomst: mensgericht of niet?

Robot Pepper

2,5 miljoen Nederlanders worstelen met onvoldoende digitale basisvaardigheden. En nog eens 2,5 miljoen volwassenen missen de kritische vaardigheden om de mogelijkheden en gevaren van digitalisering te kunnen overzien. Nu digitalisering, artificiële intelligentie (AI) en misinformatie een vlucht nemen, rijst de vraag hoe we digitale inclusie kunnen garanderen.

De Jantina Tammes School of Digital Society, Technology and AI  (JTS), een interdisciplinair platform van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), zet zich hiervoor in. Met hoogleraar Computationele Taalkunde en Maatschappij Malvina Nissim (RUG) en hoogleraar Media en Journalistieke Cultuur Marcel Broersma (RUG) – beiden lid van de Raad van Advies van de JTS – bespraken we welke stappen we kunnen nemen naar een mensgerichte digitale samenleving.

De maatschappelijke uitdaging: mensgerichte digitalisering

Wie een huis wil kopen, zorg wil ontvangen of belastingaangifte wil doen, moet in toenemende mate digitaal vaardig zijn. Het feit dat ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders problemen ondervinden met het werken met digitale apparaten en toepassingen is dan ook zorgwekkend. Het maatschappelijke vraagstuk is echter veelomvattender: de opkomst van AI, misinformatie en de populariteit van sociale media vragen om zeer goed ontwikkelde kennis over technologie.

De maatschappelijke uitdaging is echter nóg breder. Een van de grootste uitdagingen binnen digitalisering en AI is dat technologische innovaties vaak worden gedreven door technische mogelijkheden, terwijl de maatschappelijke impact pas later wordt overwogen. Het is van belang dat we de maatschappelijke impact meenemen in ontwerp en ontwikkeling.

De bijdrage van de sectorplannen

Wegens de urgentie van bovenstaande maatschappelijke uitdaging werd er gekozen voor het Dwarsdoorsnijdend SSH-sectorplanthema ‘Welvaart, participatie en burgerschap in een digitale wereld’. Nissim en Broersma zijn blij met dit thema en de SSH-sectorplannen. Door deze plannen krijgt een aantal belangrijke thema’s, waaronder humane AI, structureel aandacht van onderzoekers. Bovendien faciliteren deze sectorplannen nationale interdisciplinaire samenwerking.

Hoogleraar Malvina Nissim, die vanuit het sectorplan Geesteswetenschappen onderzoek doet naar humane artificiële intelligentie: “…de kennisinfrastructuur is aanzienlijk verbeterd”. Zo kwamen er recent zestig experts op het gebied van humane AI samen om kennis uit te wisselen, waaronder onderzoekers van de Universiteit Leiden, Maastricht University en de Universiteit van Amsterdam. Dat werkt uiterst effectief.

Hoogleraar Marcel Broersma, die vanuit de RUG het sectorplan Dwarsdoorsnijdend Thema coördineert, bevestigt dit: “…het geeft ons een ‘alibi’ om over de grenzen van faculteiten en universiteiten intensief samen te werken, wat bijdraagt aan thematische verdieping.” De SSH-sectorplannen versterken zo regionale en nationale onderzoeksnetwerken, waaronder de JTS.

Prof. Jouke de Vries, voorzitter College van Bestuur van de RUG

De missie van de Jantina Tammes School

JTS-onderzoekers (waaronder menswetenschappers en sociaal wetenschappers) houden zich bezig met maatschappelijke vraagstukken rondom digitalisering, samen met publiek, onderwijsinstellingen, overheden en bedrijfsleven. Ze focussen op vijf thema’s: toegepaste AI, AI en taal, data autonomie, digitale gezondheidszorg, en digitale geletterdheid en inclusie. Hoe draagt de JTS bij aan digitale inclusie?

Succesfactor één: interdisciplinariteit

De School is opgericht vanuit de overtuiging dat we complexe maatschappelijke uitdagingen alleen interdisciplinair op kunnen lossen. Een goed begrip van het menselijk lichaam vraagt om een goed begrip van verscheidene disciplines – en dit geldt ook voor complexe maatschappelijke vraagstukken en de samenleving als geheel.

Recent is de JTS bijvoorbeeld een project gestart gericht op robots in de zorg. Samen met een verzorgingstehuis en tech-ontwikkelaars onderzoeken JTS-mediawetenschappers en -psychologen hoe mensen op robots reageren en welke uitdagingen er zijn. De combinatie van perspectieven brengt dit project verder. Juist het SSH-perspectief van de mediawetenschappers en psychologen helpt bij het verkleinen van de kloof tussen mens en technologie.

Binnen de School werken alle elf RUG-faculteiten met elkaar samen, waaronder zes SSH-faculteiten. Hoogleraren Nissim en Broersma benadrukken dat de menselijke factor centraal moet staan in het huidige proces van digitalisering: digitalisering moet ten dienste staan van de mens. De zes SSH-faculteiten zetten zich hier samen met de andere faculteiten voor in.

Interdisciplinair werken vraagt wel om specifieke kennis en kunde. De workshops van dr. Sarah Healy (University of Melbourne) en CUCO (Centre for Unusual Collaborations)  – gericht op het bekwamen van onderzoekers in interdisciplinair werk – waren voor de JTS hierin een waardevolle en aanbevolen stap.

Dr. Qian Huang, winnaar van de JTS Early Career Researcher Prize 2023

Succesfactor twee: midden in de samenleving

De School is daarnaast opgericht vanuit de overtuiging dat onderzoekers maatschappelijke opgaven niet alleen op kunnen lossen. Burgers en tech-ontwerpers moeten weten wat er speelt en elkaars taal leren spreken.

Het pand van de JTS, House of Connections, staat ‘midden in de samenleving’ aan de Grote Markt in Groningen. Het Huis opent zijn deuren voor beleidsmakers, leraren en andere professionals, die in gesprek kunnen gaan met de onderzoekers van de JTS. Ze bespreken taalmodellen, AI en onderwijs. Ook organiseerde de School bijvoorbeeld, samen met de Alliantie Digitaal Samenleven, een ‘ontbijtsessie digitale inclusie’, waar organisaties met onderzoekers in gesprek konden gaan over het bevorderen van digitale inclusie.

De School is zo uitgegroeid tot een ‘loket voor de samenleving’ – een verbinder die ontmoetingen medieert tussen overheden, maatschappelijke organisaties, ICT-bedrijven en burgers. Marcel Broersma: “…we zijn langzaam naar die rol toegegroeid en zien nu dat we vanuit deze positie het meeste kunnen bereiken.”

Conclusie

Als we niets doen, dan vergroot digitalisering de verschillen in de maatschappij verder uit. De JTS zorgt ervoor dat technologie niet alleen geavanceerd, maar ook zinvol en inclusief kan zijn. De School presenteert zich nadrukkelijk als verbinder: een hub en loket voor de samenleving die kennis, onderzoek en praktijk bij elkaar brengt. De SSH-sectorplangelden maken dit mede mogelijk, op weg naar een inclusieve en rechtvaardige digitale samenleving.

Wil je bijdragen aan de missie van de JTS? Neem dan een kijkje op hun website. We danken hoogleraar Computationele Taalkunde en Maatschappij Malvina Nissim (RUG) en hoogleraar Media en Journalistieke Cultuur Marcel Broersma (RUG) voor het delen van hun tijd en expertise.