In Nederland, Europa en wereldwijd spelen tal van complexe maatschappelijke kwesties. Het meest recente voorbeeld is de uitbraak van COVID–19, waarbij duidelijk is geworden dat dit niet alleen een medisch en epidemiologisch vraagstuk is, maar ook een maatschappelijk en gedragsvraagstuk. Er zijn vele andere vergelijkbare complexe vraagstukken. Wat is ons antwoord op de groeiende kloof tussen arm en rijk? Hoe komt het dat het aantal mensen met mentale problemen steeds meer toeneemt en wat kunnen we doen om deze trend tegen te gaan? Hoe gaan we werkelijk een einde maken aan de opwarming van de aarde? Hoe kunnen we het eroderende vertrouwen in democratische instituties herstellen? En hoe moeten we omgaan met de steeds groter wordende sturing door algoritmen in het leven en de economie van alledag?

Het SSH-domein (Social Sciences & Humanities) is met haar onderzoek en onderwijs voor Nederland van groot maatschappelijk belang. Hieronder volgen enkele voorbeelden:

Bijdrage aan maatschappelijke transities

De AWTI liet in het adviesrapport ‘Vanzelfsprekende verbinding – Veranker sociaal- en geesteswetenschappelijk onderzoek in innovatie‘ (2024) zien hoe belangrijk SSH-onderzoek is bij het oplossen van complexe maatschappelijke vraagstukken in Nederland, waaronder de transitie naar een klimaatneutrale samenleving. Sociale en culturele aspecten spelen bij complexe innovatieprocessen en maatschappelijke transities altijd een grote rol. Om de succeskans te vergroten, moeten beleidsmakers SSH-kennis integreren in de beleidscyclus. Kern van de inbreng van SSH hierin is het begrijpen en in goede banen leiden van de wisselwerking tussen samenleving en technologie. De toenmalige regering heeft als reactie op het advies besloten om SSH-onderzoek steviger te verankeren in innovatie.

Om opvolging te geven aan de aanbevelingen van de AWTI zijn NWO, de SSH-raad, TNO Vector en CLICKNL gaan werken aan een integrale innovatiestrategie, om sociaalmaatschappelijke aspecten een vanzelfsprekende plek te geven in innovaties voor maatschappelijke transities.

Praktijkvoorbeeld: Future of Work van de Universiteit Utrecht

De aard van werk verandert, door innovatie, digitalisering en globalisering. Sommige mensen profiteren meer van de veranderingen, terwijl andere juist meer geraakt worden door de veranderingen en niet mee kunnen komen. Future of Work Hub is een platform van de Universiteit Utrecht waar SSH-wetenschappers (psychologen, HR-experts, bedrijfskundigen, sociologen, ethici, rechtsgeleerden, economen) samen met andere domeinen, beleidsmakers en organisaties nieuwe empirische en theoretische inzichten ontwikkelen op het gebied van werk-gerelateerde maatschappelijke uitdagingen. Wetenschappers, organisaties en beleidsmakers werken samen aan nieuwe oplossingsrichtingen.

Expertise uit het SSH-domein zorgt kortom voor de sociale en institutionele innovaties die nodig zijn om economische groei en brede welvaartsgroei samen te laten gaan, bijvoorbeeld door instrumenten te ontwikkelen die de tevredenheid van werknemers helpen te vergroten. Het SSH-domein is daardoor méér dan een generator van materiële welvaart, maar biedt ook de expertise om welvaart, publieke waarden en welzijn met elkaar samen te laten gaan en voor de toekomst te verzekeren.

Mentale gezondheid

Sociaal wetenschappers en psychologen doen – ook vanuit de sectorplannen – onderzoek naar veerkracht bij de jeugd en psychische aandoeningen in het algemeen. Dit onderzoek leidt ertoe dat behandelaren hun aanpak kunnen verbeteren en dat er effectieve interventies ontworpen worden. Zo kunnen we de uiteenlopende negatieve gevolgen van mentale klachten in de samenleving verminderen.

Praktijkvoorbeeld: Het Centrum voor Urban Mental Health

Het Centrum voor Urban Mental Health van de UvA heeft als doel nieuwe wegen te ontrafelen om de stedelijke geestelijke gezondheid te verbeteren, rekening houdend met de complexiteit en dynamiek van psychische problemen en psychische stoornissen in een stedelijke omgeving, waar meer dan de helft van de wereldbevolking leeft. Eén van de drie deelnemende faculteiten is de faculteit Maatschappij en Gedragswetenschappen (FMG). Hier vind je een overzicht van hun huidige onderzoeksprojecten.

Een menselijke digitale transitie

De digitale transitie – een centraal thema van alle SSH-sectoren – biedt geweldige kansen, zoals het vinden van innovatieve oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen, het vergroten van de effectiviteit van de publieke sector en het versterken van het concurrentievermogen. Tegelijkertijd roept deze transitie ook fundamentele vragen op over digitale in- en exclusie, groeiende ongelijkheid in onze samenleving, over menselijke besluit- en oordeelsvorming en over de effecten op veiligheid, rechtsstaat, democratie, mensen- en grondrechten. De uitdaging is dan ook om de mogelijkheden zo goed mogelijk te benutten en de negatieve effecten te voorkomen.

Deze uitdaging vraagt dringend om het vroegtijdig samenbrengen van expertise uit alle SSH-disciplines en leent zich uitstekend voor nog stevigere samenwerking met de technische en bètawetenschappen, zoals informatica en artificiële intelligentie (AI).

De SSH-disciplines bieden een wetenschappelijk instrumentarium om de context waarin digitalisering plaatsvindt te begrijpen – of die nu cultureel, historisch, sociaal, psychologisch, gedragsmatig, juridisch of maatschappelijk is. Door vanuit het SSH-domein vanaf het begin betrokken te zijn, zullen nieuwe digitale mogelijkheden ontstaan die niet alleen beter geaccepteerd zullen worden, maar ook bijdragen aan sociaaleconomische welvaart, het voorkomen van uitsluiting en het vergroten van gelijkwaardigheid en democratische controle.

Praktijkvoorbeelden

Een concreet voorbeeld hiervan is onderzoek naar digitalisering binnen de rechtsgeleerdheid. Onderzoekers werken daar aan verdieping op het gebied van data science, privacy en cybersecurity – een belangrijke voorwaarde voor een gezonde digitale samenleving. Daarnaast houden onderzoekers (o.a. menswetenschappers, sociaal wetenschappers) bij het interdisciplinaire platform de Jantina Tammes School of Digital Society, Technology and AI van de Rijksuniversiteit Groningen zich bezig met maatschappelijke vraagstukken rondom digitalisering, samen met publiek, onderwijsinstellingen, overheden en bedrijfsleven

Artificial Intelligence (AI)

Artificial Intelligence (AI) is een van de twee onderzoeksthema’s uit het sectorplan Geesteswetenschappen. AI wordt sterk bepalend voor onze toekomstige welvaart en welzijn. Hoe moet onze samenleving zich verhouden tot deze digitale transformatie? Hoe vinden we een balans tussen vrijheid van handelen en de functionele meerwaarde van AI? Hoe borgen we publieke waarden, onze grondrechten en democratische vrijheden en hoe zorgen we ervoor dat iedereen kan profiteren van deze vooruitgang? Kortom: hoe maken we AI dienstbaar aan de mens?

Onderzoekers formuleren antwoorden op deze vragen. Het ELSA-Lab van de UvA zet zich bijvoorbeeld in voor rechtvaardige zorg. Ze willen begrijpen op welke manier de inzet van AI kan plaatsvinden zodat we voor alle mensen rechtvaardige zorg kunnen waarborgen, en dat bestaande onrechtvaardigheden niet erger worden.

Praktijkvoorbeeld: proefschrift ‘broken glass in the clinic‘

Een concreet voorbeeld van hoe SSH-onderzoek de implementatie en het gebruik van AI kan verbeteren, is het proefschrift Broken Glass in the Clinic: Tracing the Performativity of Artificial Intelligence in Clinical Practice van Chiara Carboni (Erasmus School of Health Policy & Management), waarin ze laat zien hoe we AI kunnen implementeren in de zorg zonder sociale en ethische kwesties uit het oog te verliezen. Deze kennis is direct toepasbaar in de beleidscyclus.

Verbeteringen op het gebied van sociale ongelijkheid, armoede en diversiteit

Sociaal wetenschappers doen veel onderzoek naar sociale ongelijkheid, armoede en diversiteit – en de interactie tussen die factoren. Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat mensen met een lage sociaaleconomische positie gemiddeld zes jaar korter leven dan mensen in hogere posities. Hoewel gezondheid hier het eigenlijke probleem lijkt, is de oorzaak gelegen in sociale processen. Kennis en inzicht draagt uiteindelijk bij aan beter beleid.

Praktijkvoorbeeld: Erasmus Initiative ‘Vital Cities and Citizens‘

Meer dan de helft van de wereldbevolking leeft in stedelijk gebied. Omdat dat deel blijft groeien, wordt de sociale structuur en cultuur van steden wereldwijd complexer én diverser.’ De Erasmus Universiteit Rotterdam onderzoekt in het Erasmus Initiative ‘Vital Cities and Citizens‘ welke voorwaarden voor een stad essentieel zijn als het gaat om gelijkheid, veiligheid, duurzaamheid en harmonieus samenleven. Ruim 30 onderzoekers werken in 4 centrale thema’s (waaronder het thema Inclusieve Steden en Diversiteit) samen vanuit diverse SSH-wetenschapsgebieden: psychologie, sociologie, bestuurskunde, pedagogische wetenschappen, communicatie, kunst en cultuur, geschiedenis en antropologie. Ze maken impact door toepasbare kennis uit te wisselen met gemeenten, maatschappelijke organisaties en bedrijven.

Versterken veerkracht bij de jeugd

Een gezonde jeugd leidt tot een gezonde toekomst, zowel individueel als maatschappelijk. Helaas is het mentaal welbevinden van jongeren gedaald ten opzichte van 2021. Het SSH-domein werkt hard aan oplossingen.

Praktijkvoorbeeld: Dynamics of Youth van de Universiteit Utrecht

Steeds meer kwetsbare kinderen komen in serieuze problemen doordat ze moeilijk kunnen voldoen aan alle eisen die het moderne leven aan ze stelt. Dynamics of Youth is een van de vier strategische thema’s van de Universiteit Utrecht. Dynamics of Youth combineert excellent jeugdonderzoek uit alle zeven faculteiten (onderwijskundigen, psychologen, jeugdwetenschappers, taal en communicatiewetenschappers en bestuurskundigen) van de Universiteit Utrecht. Ze werken nauw samen met maatschappelijke partners.

Praktijkvoorbeeld: Terrorisme bespreekbaar maken in de klas

Een nog specifieker praktijkvoorbeeld is die van TerInfo. Terrorisme en de dreiging daarvan zijn actuele uitdagingen in de Nederlandse maatschappij. Ook jongeren krijgen hier via (sociale) media veel mee te maken. De manier van berichtgeving en onvolledige informatie die jongeren zo tot zich nemen, leiden tot angst en spanning bij veel jongeren. SSH-wetenschappers in het domein van veiligheid hebben om deze reden TerInfo ontwikkeld – een project om scholen te helpen bij het bespreekbaar maken van terrorisme, politiek geweld en disruptieve momenten. Via deze route draagt SSH-kennis direct bij aan het veiligheidsgevoel van leerlingen op inmiddels honderden scholen in het po, vo en mbo.