De Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR), de Open Universiteit (OU), Tilburg University (TiU), de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Universiteit Leiden (LEI), Universiteit Twente (UT) en Wageningen Universiteit (WUR) werken aan dit thema. De themacoördinator is prof. R.P.M. (Rafael) Wittek (RUG).
Het thema Maatschappelijke Transities en Gedragsverandering (STAB – Social transition and behavioral change) brengt onderzoekers uit diverse disciplines samen om de complexe uitdagingen van maatschappelijke transities aan te pakken door middel van interdisciplinaire samenwerking en innovatieve onderzoeksmethoden. Het thema richt zich op vijf cruciale transities—duurzaamheid, circulaire economie, energietransitie, digitalisering en democratische vernieuwing. Het onderzoekt hoe gedragsverandering op individueel, organisatorisch en systeemniveau deze transities kan versterken. Hiervoor is een uniek analytisch raamwerk ontwikkeld dat de wisselwerking tussen maatschappelijke en individuele processen zichtbaar maakt.
Waarom dit thema nu cruciaal is voor Nederland
Complexe uitdagingen vragen om geïntegreerde oplossingen
Nederland staat voor ongekende maatschappelijke uitdagingen die niet opgelost kunnen worden door afzonderlijke disciplines of geïsoleerde interventies. Klimaatverandering, democratische erosie, digitale ongelijkheid en economische transitie raken elkaar op complexe wijzen en vereisen een fundamenteel nieuwe aanpak die de onderlinge verbanden begrijpt en benut. De COVID-19 pandemie heeft dit nog eens onderstreept: technische oplossingen werken alleen wanneer burgers ze accepteren en hun gedrag aanpassen, waarbij sociale en psychologische factoren net zo belangrijk blijken als technische innovaties.
Lacune in bestaand onderzoek
Onderzoek naar maatschappelijke veranderingen gebeurt vaak vanuit één vakgebied of voor één verandering tegelijk. Dit zorgt ervoor dat kansen om samen te werken en beter te begrijpen hoe veranderingen elkaar beïnvloeden, gemist worden. Om veranderingen succesvol te maken, moeten we beter begrijpen hoe verschillende transities en gedragsverandering samenhangen. STAB vult deze leemte op door zich te richten op de “kruispunten” tussen de vele disciplinaire onderzoeksvragen enerzijds, en de verschillende transities anderzijds.
Nederlandse transitie-ervaringen strategisch benutten
Nederland heeft ervaring opgedaan met verschillende transities, van energietransitie tot digitale innovatie. Deze ervaringen bieden kansen om succesfactoren te identificeren en te begrijpen waarom sommige transities wel slagen en andere niet.
Beleidsrelevantie en sociaaleconomische impact
Gedrags- en maatschappijwetenschappelijke kennis is belangrijk voor goed beleid. Investeringen in veranderingen falen vaak doordat gedragsaspecten worden onderschat. STAB-onderzoek helpt beleid op feiten te baseren door te laten zien waarom sommige interventies wel of niet werken.
Innovatieve aanpak: multilevel, interdisciplinair
Analytisch raamwerk voor complexiteit
STAB heeft een uniek analytisch raamwerk ontwikkeld dat vijf typen transities kruist met vijf typen onderzoeksproblemen, van normatief tot evaluatief. Dit matrix-model stelt onderzoekers in staat om verbanden tussen transities te ontdekken en lacunes in kennis te identificeren. Bijvoorbeeld: hoe beïnvloedt digitalisering de energietransitie, of hoe ondermijnt of versterkt democratische achteruitgang klimaatbeleid?
Het raamwerk gebruikt een sociale mechanisme-benadering die expliciet maakt hoe maatschappelijke en groepsfenomenen gerelateerd zijn aan individuele psychologie en gedrag. Deze aanpak toont bijvoorbeeld hoe klimaatangst op individueel niveau kan leiden tot collectieve actie, die vervolgens beleidsverandering op systeemlevel bewerkstelligt.
Gemeenschapsvorming en gestructureerde samenwerking
STAB heeft een organisatiestructuur opgebouwd met een team van tien senior en junior coördinatoren die eens in de twee maanden bijeenkomen om voortgang te bespreken en coherentie te waarborgen. Zij begeleiden zes interuniversitaire teams die samenwerken aan het verfijnen en implementeren van de onderzoeksagenda.
Zes themagroepen verbinden onderzoekers van verschillende universiteiten en disciplines in een matrix-organisatie die versnippering voorkomt en echte transdisciplinaire samenwerking bevordert. STAB leden werken samen aan gedeelde onderzoeksvragen in plaats van in geïsoleerde thematische silo’s. Deze themagroepen ontwikkelen gezamenlijke theoretische kaders, methodologische innovaties en empirische studies die individuele disciplines overstijgen.
Empirische infrastructuur: LISS panel module
STAB heeft een gespecialiseerde module toegevoegd aan het LISS panel, dat een representatieve steekproef van 5.000 Nederlandse huishoudens volgt. Deze STAB-module verzamelt unieke longitudinale data over hoe Nederlanders verschillende maatschappelijke transities waarnemen. De gegevens stellen STAB onderzoekers in staat om verbanden tussen transities en gedrag te ontrafelen.
Onderzoeksthema’s: de zes werkgroepen
STAB organiseert het onderzoek via zes interuniversitaire werkgroepen die elk werken aan verschillende kruispunten tussen transitietypes en onderzoeksproblemen. Dit matrix-model kruist vijf transitietypes (duurzaamheid, circulaire economie, energie, digitalisering, democratie) met vijf soorten onderzoeksproblemen (normatief, conceptueel, descriptief, verklarend, evaluatief).
Thema 1: Raamwerk voor Sociale Transities
Een analysekader voor maatschappelijke verandering
Dit thema ontwikkelt een uitgebreid analysekader voor sociale transities dat verschillende wetenschappelijke perspectieven combineert. Het doel is om de schotten tussen vakgebieden weg te nemen door theorieën over maatschappelijke ontwikkelingen te verbinden met individuele psychologische theorieën.
Voorbeeldvraag: “Wat definieert een sociale transitie in verschillende lagen van de samenleving?”
Het raamwerk stelt criteria op voor het karakteriseren en vergelijken van transitieprocessen. We kijken naar meetbare kenmerken zoals snelheid, schaal, intensiteit, weerstand en structuur van verandering. Naast theorie bieden we beleidsmakers en professionals praktische instrumenten om transities te beoordelen, obstakels te voorspellen en interventies te ontwerpen.
Het thema richt zich op de kruispunten tussen duurzaamheidstransities enerzijds en conceptuele, descriptieve en verklarende vraagstukken anderzijds.
Thema 2: Duurzame transities, gelijkheid en gedrag
Wanneer maken transities de samenleving eerlijker of oneerlijker?
Dit thema slaat een brug tussen individuele percepties en dynamiek op groepsniveau. Het onderzoekt hoe persoonlijke definities van duurzaamheid verschillen tussen demografische groepen en hoe deze verschillen gemeenschappelijke duurzaamheidsinspanningen beïnvloeden.
Voorbeeldvraag: “Hoe definiëren individuen in verschillende groepen duurzaamheid en welk gedrag wordt als het meest belangrijk gezien voor duurzaam leven?”
Een belangrijke onderdeel hiervan is wanneer maatschappelijke veranderingen de ongelijkheid tussen mensen vergroten of verkleinen. Hiervoor wordt een raamwerk ontwikkelt dat voor verschillende soorten transities en verschillende vakgebieden werkt.
Dit thema bevindt zich op het kruispunt van normatieve vragen over hoe verschillende groepen duurzaamheid en de bijbehorende ethische prioriteiten definiëren, gecombineerd met descriptief onderzoek dat in kaart brengt welk gedrag als het meest belangrijk wordt gezien voor duurzaam leven.
Thema 3: Transitie naar een circulaire economie
Wat mensen motiveert om circulair te werken
Dit thema bekijkt welke sociale en psychologische factoren nodig zijn voor een circulaire economie. Het onderzoekt hoe gedragsveranderingen doorwerken van kleine gezinnen tot grote bedrijfsnetwerken en hele regio’s. Het onderzoek werkt op drie niveaus: individuen (burgers, consumenten, werknemers), groepen (teams, gezinnen, organisaties), en systemen (beleid en instituties).
Voorbeeldvraag: “Welke psychosociale factoren maken de circulaire economie mogelijk en welke gevolgen hebben de gedragsveranderingen op complexe sociale systemen, variërend van kleine familie-eenheden tot grote bedrijfsnetwerken of geografische regio’s?”
Een circulaire economie vraagt om een andere manier van denken over grondstoffen, consumptie en afval. Succes hangt niet alleen af van nieuwe technologie, maar vooral van het veranderen van diepgewortelde gewoonten en waarden. Deze veranderingen moeten plaatsvinden op alle niveaus van de samenleving.
Thema 4: Veerkracht in transitie
Hoe mensen omgaan met klimaatverandering en digitalisering
Veerkracht helpt mensen bij het omgaan met grote veranderingen in hun leven. Dit thema kijkt naar hoe persoonlijke eigenschappen zoals ervaring, kennis en karakter invloed hebben op hoe goed mensen zich aanpassen aan maatschappelijke veranderingen. We besteden vooral aandacht aan de invloed van klimaatverandering en digitalisering.
Voorbeeldvraag: “Welke persoonlijke eigenschappen vergroten of verminderen de veerkracht van burgers in de digitale transitie?”.
Het is belangrijk om veerkracht te begrijpen omdat mensen verschillende zorgen hebben over veranderingen, ook al lijken hun angsten hetzelfde. Bij klimaatverandering maken sommigen zich zorgen over natuurrampen, terwijl anderen bang zijn dat ze minder vrijheid krijgen door nieuwe regels.
Dit thema richt zich op de analytische kruispunten tussen conceptuele en descriptieve enerzijds en de digitale en de energietransitie anderzijds.
Thema 5: Wisselwerkingen tussen niveaus van transities
Individueel gedrag koppelen aan maatschappelijke verandering
Dit thema ontwikkelt methoden om te begrijpen hoe tijdens een transitie verschillende niveaus van de samenleving elkaar beïnvloeden. We verbinden theorieën over individueel gedrag met theorieën over maatschappelijke systemen.
Voorbeeldvraag: “Hoe hangen gedragsverandering en systeemverandering samen?”
Het onderzoek is belangrijk voor het plannen van gewenste veranderingen vanuit meerdere niveaus tegelijk. We laten zien hoe hogere niveaus lagere niveaus beïnvloeden en omgekeerd. Door individuele gedragsverandering te koppelen aan systeemverandering, maken we raamwerken voor strategieën die persoonlijke en maatschappelijke verandering verbinden.
Het thema onderzoekt hoe veranderingen in maatschappelijke systemen samenhangen met individueel gedrag. Ook kijken we naar hoe processen zoals vertrouwen verbindingen maken tussen grote en kleine niveaus van verandering.
Thema 6: Wisselwerkingen tussen transities
Hoe verschillende transities elkaar beïnvloeden
Voorbeeldvraag: “Hoe beïnvloedt de digitale transitie de mogelijkheden voor duurzame energiekeuzes van huishoudens?”
Dit thema bestudeert hoe verschillende transities elkaar beïnvloeden, hoe beleidsmakers deze verbindingen begrijpen, en hoe ze ermee omgaan.
Beter zicht op deze wisselwerkingen is cruciaal omdat verschillende transities elkaar op verschillende manieren kunnen versterken of tegenwerken. Zo kan bijvoorbeeld de digitale transitie bijdragen aan een efficiënter gebruik van energie door huishoudens. Tegelijkertijd neemt door een groter beroep op datacenters de druk op natuurlijke hulpbronnen zoals water en ruimte toe.
Het thema onderzoekt de sociale en economische spanningen die door dit soort wisselwerkingen ontstaan, en hoe deze opgelost kunnen worden. Hiermee richt het zich op de analytische kruispunten tussen descriptieve en evaluatieve vraagstukken enerzijds, en de energie- en digitale transitie anderzijds.
Concrete resultaten en voortgang sinds de start
Structurele opbouw en netwerkontwikkeling
STAB heeft 35 nieuwe universitair docenten mogelijk gemaakt binnen het SSH-domein, specifiek gericht op transitie- en gedragsonderzoek. Deze posities zijn strategisch verdeeld over verschillende universiteiten om echte samenwerking te faciliteren en disciplinaire grenzen te overstijgen.
Kennisontwikkeling en gemeenschapsvorming
Sinds de start heeft STAB vijf landelijke bijeenkomsten georganiseerd die onderzoekers uit verschillende disciplines en universiteiten samenbrachten rond gedeelde transitie-uitdagingen. Deze bijeenkomsten hebben geleid tot nieuwe samenwerkingsverbanden, gezamenlijke onderzoeksvoorstellen en theoretische doorbraken in het begrijpen van multi-level transitieprocessen.
Bijdrage aan het veld
De systematische focus op gedragsmechanismen binnen transitieprocessen vult een belangrijke lacune in bestaand onderzoek en draagt bij aan een beter begrip van waarom sommige transities slagen terwijl andere falen, ongeacht hun technische of economische verdiensten. Het ontwikkelde analytische raamwerk en de empirische infrastructuur kunnen het bredere onderzoeksveld helpen om complexe maatschappelijke veranderingsprocessen beter te begrijpen.
Kennisproducten
Het STAB White Paper presenteert het analytische raamwerk, identificeert “kruispunten”, en formuleert concrete nieuwe onderzoeksvragen voor elk van de vijf transitietypes.
STAB onderzoekers werken aan een concept repository om verschillende definities van kernbegrippen uit de deelnemende disciplines op elkaar af te stemmen. Dit instrument helpt bij het ontwikkelen van een gemeenschappelijke taal voor interdisciplinaire samenwerking.
De LISS panel module verzamelt systematisch data over Nederlandse burgers’ percepties van transitieprocessen. Deze data wordt gebruikt in verschillende onderzoeksprojecten en levert inzichten op over hoe transities elkaar beïnvloeden.
STAB in het kort
- Onderzoek naar transitiekruispunten centraal: STAB ontwikkelt systematisch onderzoek naar de verbindingen tussen vijf maatschappelijke transities (duurzaamheid, circulaire economie, energie, digitalisering, democratie) en verschillende soorten onderzoeksproblemen (van descriptief tot evaluatief) om de rol van gedragsverandering beter te begrijpen.
- Gestructureerde interdisciplinaire samenwerking: Zes interuniversitaire themaroepen werken aan verschillende combinaties van transitietypes en onderzoeksproblemen, begeleid door tien coördinatoren en ondersteund door 35 nieuwe universitair docenten posities.
- Unieke empirische infrastructuur: Een gespecialiseerde LISS panel module verzamelt longitudinale data over 5.000 Nederlandse huishoudens, aangevuld met concept repositories en analytische raamwerken voor interdisciplinair transitieonderzoek.