Integrale innovatie leidt tot succesvolle maatschappelijke transformaties
Nederland dreigt de afspraken uit het Klimaatakkoord van Parijs te missen. De omslag naar duurzame energie verloopt moeizaam, ondanks technologische vooruitgang en economische kansen, factoren die slechts een deel van de puzzel vormen.
Wetenschappers en beleidsmakers benadrukken steeds vaker dat het essentieel is om de sociale en maatschappelijke kant van transformaties te integreren in het innovatie- en transformatiebeleid: integrale innovatie. Toen het ministerie van Economische Zaken en Klimaat in 2024 de Nationale Technologie Strategie publiceerde, kwam de wens op om parallel daaraan een actieplan op te stellen voor de integratie van die aspecten, waaronder het gedrag van mensen, gewoonten en draagvlak. Met de ontwikkeling van het actieplan geeft een consortium, oftewel een tijdelijk samenwerkingsverband, momenteel invulling aan de aanbevelingen uit het advies van de Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (AWTI): ‘Vanzelfsprekende verbinding. Veranker SGW-onderzoek in innovatie’ (2024).
We spraken met twee onderzoekers van NEON Research (New Energy and mobility Outlook for the Netherlands), die in de praktijk hebben ervaren dat de bijdrage van sociaal-maatschappelijke aspecten heel belangrijk is: programmadirecteur Auke Hoekstra en postdoc Mixel Kiemen.
NEON Research verbindt technologie met menselijk gedrag
Neon Research is een interdisciplinair onderzoeksprogramma onder leiding van de Technische Universiteit Eindhoven, gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), waarin 34 promovendi samenwerken met ruim twintig partners uit wetenschap, overheid en bedrijfsleven (€8,5 miljoen, 2020-2026). Ze werken aan een integrale benadering van drie maatschappelijke uitdagingen: klimaat, hernieuwbare energie en duurzame mobiliteit.
Met behulp van digitale transitie-simulaties en empirische data uit living labs combineren ze technologie en gedrag. Een living lab is een plek of situatie waarin mensen, bedrijven, overheden en onderzoekers samenwerken om problemen te onderzoeken en oplossingen te bedenken in de echte wereld. Het uiteindelijke doel van NEON is de versnelling van de energie- en mobiliteitstransitie. In samenwerking met gemeenten, provincies en bedrijven proberen ze technologieën te institutionaliseren en te laten landen in de samenleving.
Waarom lopen maatschappelijke transformaties vast?
Volgens Kiemen kunnen we het huidige transformatiebeleid op enkele punten verbeteren:
- Investeringen gaan vaak nog niet naar de technologieën met de grootste impact, maar naar oplossingen die het snelst geld opleveren.
- Veelbelovende oplossingen stranden vaak op verzet van burgers of institutionele problemen, zodra ze grootschalig worden uitgerold.
- De wetenschap ontbeert momenteel cijfermatige modellen om de snelste en meest kosteneffectieve oplossingen voor te rekenen.
Kiemen: “…ik kan dit illustreren met een voorbeeld. We keken naar de maatschappelijke acceptatie van windvliegers versus windmolens. Onze aanname was dat mensen de techniek van windvliegers fascinerend zouden vinden, maar wat we in onze simulaties en living labs vonden, was dat het geluid van de kabels in de lucht onprettig was voor mensen, beangstigend zelfs. Juist door dit aspect zo vroeg te betrekken in het onderzoek, konden we beter aansluiten bij de behoeftes van mensen. We kijken nu naar een nieuw project, gericht op de akoestiek van de kabels.”
Simulaties helpen beleid vooruit
Agent-based transition models (ABTMs) zijn computermodellen die maatschappelijke transformaties simuleren door het gedrag van individuele agents na te bootsen, waaronder burgers, bedrijven, overheden en technologieën. Deze modellen laten zien hoe individueel gedrag in de toekomst kan leiden tot systeemveranderingen.
Anders dan bij veel techno-economische modellen, simuleren deze modellen ook besluitvorming en psychologische fenomenen als gewoontes en groepsdruk. Beleidsmaatregelen (bijvoorbeeld subsidies of nudging) kun je in het model testen om te zien welk gedrag ze teweegbrengen. NEON gebruikt ABTMs onder andere om te simuleren hoe burgers in een wijk reageren op de introductie van deelmobiliteit, of wat er gebeurt als energietarieven veranderen.
Hoekstra: “Voor de Gedeputeerde Staten in Brabant maakten we een simulatie. Op een digitale kaart zagen politici hoe windmolens en zonnepanelen verspreid konden worden. Zo werd de afweging tussen zon en wind heel concreet. Dat zorgde voor een verrassend goede verstandhouding tussen de PVV en GroenLinks, waar het eerder vaak stroef verliep. Door zulke simulaties krijgen politici meer grip op de keuzes, wat het gesprek inhoudelijker en constructiever maakt. En dat is precies wat we willen bereiken: dat mensen elkaar echt gaan begrijpen.”
Transformaties uitproberen in living labs
De onderzoekers van NEON testen hun modellen in living labs: een wijk, gemeente, regio of campus waar innovatie plaatsvindt, met actieve co-creatie door gebruikers (waaronder bewoners of reizigers) en iteratieve ontwikkeling op basis van wat in de praktijk werkt. De living labs laten zien hoe gedrag, beleid en techniek elkaar beïnvloeden en maken het mogelijk om maatschappelijk draagvlak en institutionele inbedding verder op te bouwen. Hoekstra: “…de living labs zijn een klein ecosysteem waarin we de sociaal-maatschappelijke aspecten van onze innovaties verder kunnen onderzoeken. Het is een wezenlijke stap. De mensen in de wijk of gemeente voelen zich vaak ook erg betrokken.”
Maatschappelijke waarden als vertrekpunt
Vanuit de Erasmus Universiteit en DRIFT is er binnen NEON specifiek aandacht voor het vroegtijdig betrekken van maatschappelijke waarden, waaronder inclusie en gelijkheid. Mixel licht toe: “…technologie moet ons helpen als maatschappij, het vertrekpunt van de transformatie en de technologie moet hout snijden.” De vroegtijdige aandacht voor waarden vergroot de kans op succes en impact in een later stadium.
Wat levert integrale innovatie op?
Het bundelen van de kracht van technologie met sociale aspecten heet integrale innovatie. Deze interdisciplinaire aanpak – van techniek tot psychologie, recht, filosofie en sociologie – voorkomt een eenzijdige benadering van maatschappelijke transformaties. Kiemen: “… we hebben het over wicked problems en we moeten dan ook met alles rekening houden… mensen, systemen, onverwachte reacties, beleid, gedrag… Alleen zo vergroten we de kans dat maatschappelijke transformaties écht slagen.”
Hoe benutten we de kracht van integrale innovatie?
Volgens Hoekstra hebben we in Nederland nog een aantal belangrijke stappen te maken: “…het is van groot belang dat we geestes- en sociaalwetenschappelijk onderzoek betrekken bij het ontwerp en de uitrol van innovaties. De dialoog tussen het SSH-domein (Social Sciences & Humanities) en techniek is cruciaal, samen kunnen en zien ze meer.”
Kiemen vult aan: “…als we iets hebben geleerd bij NEON, dan is het het inzicht in de kracht van dialoog tussen wetenschappers uit verschillende disciplines, beleidsmakers en alle andere betrokkenen. Wanneer zij hun pijlen richten op dezelfde maatschappelijke transformatie, hetzelfde doel, en elkaar leren begrijpen, dan zijn we op de goede weg.”
Een consortium, oftewel een tijdelijk samenwerkingsverband, bestaande uit NWO, de SSH-raad, TNO Vector en CLICKNL werkt in 2025 verder aan het actieplan integrale innovatie voor breed gedragen maatschappelijke transformaties. Het actieplan levert handelingsperspectieven en concrete aanbevelingen voor met name beleidsmakers, onderzoeksfinanciers en kennisinstellingen. Eind 2025 presenteren ze het actieplan tijdens een symposium. Dit symposium vormt het startpunt van een traject waarin de aanbevelingen geïmplementeerd zullen worden, zodat we maatschappelijke transformaties echt verder helpen. Wil je weten hoe deze integrale aanpak Nederland in beweging krijgt? Blijf ons dan volgen.